واج کوچک ترین واحد صوتی زبان است که معنایی ندارد اما تفاوت معنایی ایجاد می کند . مثلا / م/ در «مرد» واج است زیرا اگر / س/ را جانشین آن کنیم معنای واژه تغییر می کند :«سرد»

واج در زبان فارسی دو نوع است : 1- صامت 2- مصوت

صامت : به آن دسته از واج ها که در ادای آن ها جریان هوا پسد و یا مسیر حرکتش تغییر کند و به عبارت دیگر وضعیت حفره ی دهان و اندام های گفتار پس از  عبور هوای بازدم از حنجره و قبل از خروج آن  از لب ها تغییر یابد و در نتیجه آوای تازه ای بدان افزوده گردد صامت یا همخوان(consonant) گویند .در زبان فارسی 23 صامت وجود دارد . از عبور از تارآواها در نقطه ای از حفره ی دهان در فاصله ی میان گلو و لب ها با مانعی برخورد کرده و در برابر آن سدی ایجاد شود یا با فشار از تنگنایی بگذر

واجگاه به دستگاه تولید واج ها گفته می شود که شامل لب ها دندان ها لثه کام و نای و ... است .

مصوت : واجی که در حنجره به کمک لرزش تار آواها ایجاد شود اگر در گذار خود از اندام ها ی گویایی به مانعی برنخورد که در نتیجه ی آن آوای تازه ای بدان افزوده شود و وضعیت حفره ی دهان از هنگامی که هوای بازدم با تارآواها برخورد می کند تا خروج آن از دهان به یک شکل حفظ شود واکه یا مصوت (vowel) گویند . در زبان فارسی 6 مصوت وجود دارد .

مصوت ها بر دو نوع اند :

1-      کوتاه : ـَـــــــــِـــــــــُــ

2-      بلند : ا – ی – و

دستگاه صامت ها را در جدولی تنظیم می کنند . صامتها در سه ردیف افقی و هشت ستون عمودی قرار می گیرند به اضافه ی یک ردیف بیرون از دستگاه به ترتیب جدول 1 از راست به چپ :

جدول 1 :

بیرون از دستگاه :

ساختمان هجا در زبان فارسی

واج به تنهایی در زبان به کار نمی رود و همیشه در هجا نمود پیدا می کند . هر هجا  از ترکیب یک یا چند صامت و  تنها یک مصوت تشکیل می شود . از این رو در شمارش هجاها تعداد مصوت ها را می توان اساس قرار دا د. به عبارت دیگر به تعداد مصوت های هر واژه هجا وجود دارد . ساختمان هجا در زبان فارسی به شرح زیر است :

1.      صامت + مصوت کوتاه : مثل ِ نه ، به ،تو

2.      صامت + مصوت بلند : مثل ِ سا ، سی ، سو

3.      صامت +مصوت کوتاه + صامت : تل ، دل، گل

4.      صامت +مصوت  بلند+ صامت : مار،مور،میر

5.      صامت + مصوت  کوتاه+ صامت +صامت: گشت،کشت،کشت

6.      صامت + مصوت بلند  + صامت +صامت: باخت ،بیخت،دوخت

اگر حرف «c» را  نماد صامت و حرف «v» را نماد مصوت قرار دهیم ؛ساختمان هجا در زبان فارسی در این فرمول خلاصه می شود : cv(cc) . کمانک نشانه ی اختیاری بودن است .

در چیدمان واج ها بر اساس  این الگو نظمی نهفته است که سبب تمایز زبان فارسی با زبان های دیگر است :

1.      هر هجا تنها با یک صامت شروع می شود .

2.      مصوت همیشه دومین واج هر هجا است.

3.      هر هجا تنها یک مصوت دارد .

4.      در پایان هر هجا (بعد از مصوت) از صفر تا دو صامت می آید .

پس در کلماتی مانند ایران ، اردک ،امام و ... قبل از مصوت یک صامت همزه وجود دارد .

نظم واج ها در زبان انگلیسی با زبان فارسی متفاوت است و بدین صورت نمادینه می شود:

 (((c(c(c )))v((((c(c(c(c )))) .

بر این اساس در زبان انگلیسی :

1.      در آغاز هر هجا از صفر تا سه صامت می آید  . مثل «strong»

2.      در پایان هجا از صفر تا چهار صامت می آید. مثل « strenghs»

3.      هجا ممکن است با یک مصوت شروع و به آن نیز ختم شود. مثل «a»

واج در نوشتار با حرف نمایش داده می شود . بعضی واج ها تنها با یک حرف نشان داده می شوند .مثل واج /ب/ که تنها با حرف «ب» نوشته می شود .

بعضی واج ها با چند حرف نشان داده می شوند :

1-      واج / ز/ با حرفهای «ز»،« ض» ،«ذ» و« ظ»

2-      واج /س/  با حرف های «س»،«ث»و «ص»

3-      واج /ه/ با حرف های «ه» و «ح»

4-      واج /ء/ با حرف های «ا» و «ع»

5-      واج / ت/ با حرف های « ت »و «ط »

6-      واج / غ / با حرف های « غ » و « ق »

بعضی واج ها را در خط عربی  در بیشتر کلمات با هیچ حرفی نمی توان نمایش داد  و باید از نشانه های حرکتی استفاده کرد :

1-      مصوت کوتاه ـَ : سر( س + ـَ + ر )

2-      مصوت کوتاه ـِ : سر( س + ـِ + ر )

3-      مصوت کوتاه ـُ : سر( س + ـَ + ر )

بعضی حرف ها نیز نمودار چند واج مختلف هستند :

الف) حرف «و» نشان دهنده ی سه  واج است:

1-      واج صامت /و/در واژه هایی مثل «وجدان» . این واج نمی تواند دومین واج یک هجا باشد .

2-      واج  مصوت بلند /و/ در واژه هایی مثل «نور»  . این واج حتما ً دومین واج یک هجا است .

3-      واج مصوت کوتاه /و/ در واژه هایی مثل «چو» . این واج نیز حتما ً دومین واج یک هجا است .

ب)حرف «ی» نشان دهنده ی این واج است:

1-      واج صامت /ی/ در واژه هایی مثل «یار». این واج نمی تواند دومین واج یک هجا باشد .

2-      واج مصوت /ی/ در واژه هایی مثل « تیر» . این واج حتما ً دومین واج یک هجا است .

پ) حرف «ه» نشان دهنده واج های زیر است :

1-      واج صامت/ه/ در واژ هایی مثل «ماه» . این واج نمی تواند دومین واج یک هجا باشد .

2-      واج مصوت  /ه/ در واژ هایی مثل «سه» . این واج حتما ً دومین واج یک هجا است .